Όλα σ’ ένα τόπο μιλούν. Εχουν τη δική τους φωνή. Η γλώσσα των πουλιών, η γλώσσα των λουλουδιών, του ανέμου, της θάλασσας… Μιλούν οι βράχοι,Mιλά για τους καημούς και τις χαρές, τους κάνει τέχνη για να τραγουδήσει, να μοιρολογήσει, να αστειευτεί, να ερωτευθεί, να συναντηθεί με τους άλλους. Τους άλλους του τόπου του που μοιράζεται ίδιες εμπειρίες στη γενέθλια γη του, στη γενέθλια γλώσσα του.
Σήμερα πια, και με άλλους που είναι πιο μακριά ή και πολύ μακριά, αφού είναι κάτοικος ενός ευρύτερου κόσμου. Οι γλώσσες, λοιπόν, τόποι συνεύρεσης και συνεννόησης ανθρώπων. Κυρίως, αυτή που την κουβαλούν οι άνθρωποι μαζί τους όταν ξερριζώνονται από τον τόπο τους, η μητρική τους γλώσσα· η γλώσσα της μήτρας, της μητέρας τους αλλά και της μητέρας πατρίδας, αφού κι αυτή είναι μια τροφοδότρα μήτρα πολιτισμού.
Η δική μας μητρική γλώσσα, η λαλιά της Κρήτης, είναι η μορφή της νεοελληνικής γλώσσας που μιλιέται στο νησί, παράλληλα με την Κοινή ελληνική, κι έχει ρίζες βαθιές. Προέρχεται από την ελληνιστική κοινή και απαντάται σε γραπτή μορφή από τον 14ο αι. Θεωρείται διάλεκτος, επειδή έχει αρκετές ιδιομορφίες, ως προς την προφορά, το λεξιλόγιο, τη μορφολογία, τη σύνταξη και τη γραμματική, και μάλιστα ενιαία -αν και συχνά γίνεται λόγος για ανατολικό και δυτικό ιδίωμα. Αρκετά πλούσια, με εντυπωσιακή ευφωνία και μουσικότατο επιτονισμό, διαθέτει μεγάλη συνθετική και παραγωγική ικανότητα, κυρίως με το σχηματισμό συνθέτων, ενώ χρησιμοποιεί ένα εκπληκτικό αριθμό μεταφορικών εκφράσεων και συνωνύμων, που προσδίδουν στο λόγο ποικίλες νοηματικές και αισθητικές αποχρώσεις. Διασώζει επίσης πάμπολλους εντυπωσιακούς αρχαϊσμούς, π.χ.: το ομηρικό “αλός άχνη” είναι “αλισάχνη”· οι αρχαίες λέξεις “βρυωνία, στύραξ, κοχλίας” στη γλώσσα των Κρητών είναι “αβρωνιά, αστύρακας, χοχλιός”, “ο υπουργός = βοηθός” ως “πουργός”, τα ρήμ. συνεικάζω και ρέγομαι (αρχ. ορέγομαι), το γλωσσικό υπόλειμμα “τα δε αύριο” (το αρχ. “την δε αύριον”), το “τε και” και πολλά άλλα.
Όμως, η ιδιαίτερη θέση της στην ιστορία της νεοελληνικής διαλεκτολογίας οφείλεται στη μακρά λογοτεχνική της παράδοση. Πράγματι, τον 16ο – 17ο αι. γράφτηκαν τα σημαντικότερα λογοτεχνικά έργα του μεσαιωνικού ελληνισμού, τα έργα της “Κρητικής Αναγέννησης”, στο γλωσσικό ιδίωμα της ανατολικής Κρήτης. Και είναι εκπληκτικό πώς μια τοπική ποικιλία ανυψώθηκε σε λόγια γλώσσα, η οποία στη συνέχεια συνέβαλε καθοριστικά στη διαμόρφωση του νεοελληνικού λόγου.
Όμως, η ιδιαίτερη θέση της στην ιστορία της νεοελληνικής διαλεκτολογίας οφείλεται στη μακρά λογοτεχνική της παράδοση. Πράγματι, τον 16ο – 17ο αι. γράφτηκαν τα σημαντικότερα λογοτεχνικά έργα του μεσαιωνικού ελληνισμού, τα έργα της “Κρητικής Αναγέννησης”, στο γλωσσικό ιδίωμα της ανατολικής Κρήτης. Και είναι εκπληκτικό πώς μια τοπική ποικιλία ανυψώθηκε σε λόγια γλώσσα, η οποία στη συνέχεια συνέβαλε καθοριστικά στη διαμόρφωση του νεοελληνικού λόγου.
Γνωστή η ρήση του Σεφέρη: «Η γλώσσα του Ερωτόκριτου είναι η αρτιότερα οργανωμένη γλώσσα που μίλησε ο νέος Ελληνισμός». Και, όπως υποστηρίζουν έγκριτοι γλωσσολόγοι, θα μπορούσε να είχε γίνει η εθνική και λογοτεχνική γλώσσα της Ελλάδας, αν δεν είχε κατακτηθεί η Κρήτη από τους Τούρκους το 1669.Η κρητική διάλεκτος, μια από τις πιο ζωντανές και δυναμικές διαλέκτους, διαθέτει στην προφορική της μορφή, μια πλουσιότατη δημοτική παράδοση με τραγούδια, θρύλους, παραμύθια, κ.ά. Μα ευτύχησε να έχει και σπουδαία γραπτά διαλεκτικά κείμενα. Από τα τέλη του 19ου αι. έως σήμερα, έχουν γραφτεί σε ακραιφνή διάλεκτο πολλά λογοτεχνικά έργα. Αρκετοί επίσης λογοτέχνες, κρητικής καταγωγής, χρησιμοποιούν άφθονους διαλεκτισμούς στο έργο τους.
Μα και οι νομπελίστες ποιητές Ελύτης και Σεφέρης αξιοποιούν στο έργο τους αρκετές διαλεκτικές κρητικές λέξεις. Είναι εξάλλου γνωστό ότι αρκετοί κατέγραφαν ιδιωματικές λέξεις από τα χείλη απλών ανθρώπων της υπαίθρου. Παροιμιώδης η περίπτωση του Καζαντζάκη. Γνωστός λεξιθήρας, κάνει βόλτες στα χωριά, χαίρεται τη φύση, τις ιστορίες των απλών ανθρώπων, και καταγράφει λέξεις, κρητικές και άλλες. Γράφει στο “Ταξιδεύοντας Αγγλία” (σ. 106): «Να γυρίζεις την Ελλάδα, με τεντωμένο το αυτί, ν’ ακούς από το στόμα του λαού τη λέξη παρθένα ακόμα, χιλιάδες χρόνια αμουντζάλωτη από το μελάνι, και να την παίρνεις μαζί σου, όπως κλέφτουμε τη γυναίκα που αγαπούμε, με κουρσάρικη αναγάλλια! Να σκαρφαλώνεις βουνά, να πεινάς, να διψάς, να ’σαι κατάκοπος, και ξαφνικά να τα ξεχνάς όλα γιατί αντάμωσες ένα βοσκό και σε φίλεψε μιαν άγνωστη “περίλαμπρη” λέξη!».
Σ’ αυτή τη μακρά αλυσίδα προσθέτει τον δικό του κρίκο και ο Γιώργης Σταματάκης με τα “Γράμματα από τα Καπετανιανά”, τον οποίο μας συστήνει η Χανιώτισσα Μαρινέλλα Βλαχάκη, με το θεατρικό της αναλόγιο “Ανεστορούμαι και ανεστορίζω”, που παρουσιάζεται αυτές τις μέρες στο Βενιζέλειο Ωδείο.
Ο Σταματάκης είναι ένας εξαιρετικός δημιουργός, που αναπαριστάνει με εκπληκτική βιωματική αμεσότητα, τη ζωή του γενέθλιου τόπου· την μικροϊστορία του, την ντοπιολαλιά του, τον ιδιαίτερο πολιτισμό των Αστερουσίων και, κατ’ επέκταση, όλων των ορεινών χωριών της Κρήτης, κατά τη δεκαετία του ’70.
Σ’ αυτή τη μακρά αλυσίδα προσθέτει τον δικό του κρίκο και ο Γιώργης Σταματάκης με τα “Γράμματα από τα Καπετανιανά”, τον οποίο μας συστήνει η Χανιώτισσα Μαρινέλλα Βλαχάκη, με το θεατρικό της αναλόγιο “Ανεστορούμαι και ανεστορίζω”, που παρουσιάζεται αυτές τις μέρες στο Βενιζέλειο Ωδείο.
Ο Σταματάκης είναι ένας εξαιρετικός δημιουργός, που αναπαριστάνει με εκπληκτική βιωματική αμεσότητα, τη ζωή του γενέθλιου τόπου· την μικροϊστορία του, την ντοπιολαλιά του, τον ιδιαίτερο πολιτισμό των Αστερουσίων και, κατ’ επέκταση, όλων των ορεινών χωριών της Κρήτης, κατά τη δεκαετία του ’70.
Οι ορεσίβιοι Κρητικοί, άνθρωποι απομονωμένοι στον δικό τους περιορισμένο χώρο, γαντζωμένοι πάνω στο σκληρό τοπίο, βρίσκουν τρόπους να ζουν σχεδόν αυτάρκεις, να πορεύονται τη δική τους καθημερινή ζωή, με την άγνοια και την αγραμματοσύνη τους, μα με τις στέρεες σχέσεις τους, τις βεβαιότητές τους, τις δικές τους σταθερές αξίες:ανεπιτήδευτη λαϊκή σοφία αλλά και χαριτωμένη αφέλεια και κουτοπονηριά· δεισιδαιμονίες αλλά και μια ιδιόμορφη σχέση με τους αγίους, όπως και με το απόμακρο κράτος.
Μακριά από τις πολιτικές ή άλλες εξελίξεις, έχουν ένα αλλιώτικο κοίταγμα της ζωής. Υπερασπίζονται τις πεποιθήσεις τους ενάντια στους εκφραστές της εξουσίας. Καχύποπτοι και επιφυλακτικοί, έχουν τον τρόπο τους να αντιδρούν στις περιστάσεις και στις μικρές ή μεγάλες εξελίξεις που φτάνουν στο χωριό τους. Μα το πιο χαρακτηριστικό είναι μια βαθιά ανυπόκριτη ανθρωπιά και μια φυσική αλληλεγγύη, ένα δόσιμο ψυχής, που δεν είναι απλώς ό,τι λέμε φιλοξενία…
Αυτό τον πολύ κλειστό κόσμο, τον μικρόκοσμο, με τα καλά και τα κακά του, τη στενεμένη αυτή ζωή του μικρού χωριού ο Σταματάκης την κάνει τέχνη, της δίνει φτερά. Με υλικό τα βιώματα και τις αναμνήσεις του, και μέσον τον γοητευτικό του λόγο με το σφριγηλό αφηγηματικό ύφος, γράφει κείμενα με ζωντανές περιγραφές, παραστατικότατες εικόνες, εύστοχες παρατηρήσεις και σχόλια, πειστικούς διαλόγους, συναρπαστικές προσωπογραφίες γηγενών και ξένων.
Μα το πιο ενδιαφέρον, νομίζω, είναι ο τρόπος που εφευρίσκει να μιλήσει για τα πολιτικά και κοινωνικά θέματα. Με υπόγεια ανατρεπτική σάτιρα και πολιτικές αιχμές, “χρεώνει” έξυπνα στους αδαείς και απολίτικους συγχωριανούς του την γελοιοποίηση υπηρεσιών και συμβόλων της δικτατορίας, μια συμπάθεια για το κίνημα των χίπυς, μια κριτική για την Ευρώπη… Σκιαγραφεί, πράγματι, το ύφος και το ήθος του ορεινού χωριού του, με ακρίβεια και άνεση, απλότητα και ευγένεια, αστείρευτο πηγαίο χιούμορ, γλαφυρά υπονοούμενα και λογοπαίγνια. Μα πίσω απ’ αυτή τη θαυμαστή προσωπική γλώσσα αντηχεί ανόθευτος ο λόγος του γενέθλιου τόπου, η γνήσια κρητική λαλιά με τα ιδιαίτερα ηχοχρώματα της ορεινής κεντρικής Κρήτης, με χώμα και άρωμα αστερουσιανό. Μια παλίμψηστη κρητική γλώσσα, που μέσα της αναγνωρίζονται απόηχοι όλου του γλωσσικού παρελθόντος.
Σήμερα, διαπιστώνεται πως έσβησαν ή σβήνουν πια οι διάλεκτοι ή τα ιδιώματα κι ας θεωρούνται η γνήσια φωνή του κάθε τόπου. Κι ας υποστηρίζονται σθεναρά από την επιστημονική γλωσσολογία τα γλωσσικά δικαιώματα, ο σεβασμός δηλ. στις τοπικές μορφές ομιλίας.
Ας γράφεται τουλάχιστον, ας μείνει ως γραπτή πηγή, υποστηρίζουν κάποιοι, θεωρώντας το περισσότερο ως χρέος. Ομορφο και συγκινητικό, μα δεν φτάνει. Απαιτείται προσοχή, σεβασμός και περίσκεψη· χωρίς ψευδοδιαλεκτισμούς και βεβιασμένη στιχουργία, μακριά από φολκλορικές επιπολαιότητες και τοπικιστικές διχαστικές αντιλήψεις.
Ευτυχώς, φωτεινές περιπτώσεις σαν αυτή του χαρισματικού Γ.Σ., μας επιτρέπουν να είμαστε αισιόδοξοι πως παράγονται ακόμα γνήσιοι λογοτεχνικοί θησαυροί στην κρητική διάλεκτο, διασώζοντας το γλωσσικό θησαυρό που μας εμπιστεύτηκαν οι αιώνες, και όλο τον ιδιαίτερο πολιτισμό της εντοπιότητας. Ενα εξαιρετικό δείγμα αυτού του πολιτισμού παρουσιάζουν η Μαρινέλλα Βλαχάκη και ο Λεωνίδας Μαριδάκης, με την ωραία τους παράσταση.
Τη σοβαρή αυτή προσπάθεια στηρίζει, με συνέπεια στον σπουδαίο του ρόλο, το ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. Κρήτης και ο Διευθυντής του Μιχάλης Αεράκης.
Κι είναι αυτό μια μικρή όμορφη πράξη πολιτισμικής αντίστασης…
Μακριά από τις πολιτικές ή άλλες εξελίξεις, έχουν ένα αλλιώτικο κοίταγμα της ζωής. Υπερασπίζονται τις πεποιθήσεις τους ενάντια στους εκφραστές της εξουσίας. Καχύποπτοι και επιφυλακτικοί, έχουν τον τρόπο τους να αντιδρούν στις περιστάσεις και στις μικρές ή μεγάλες εξελίξεις που φτάνουν στο χωριό τους. Μα το πιο χαρακτηριστικό είναι μια βαθιά ανυπόκριτη ανθρωπιά και μια φυσική αλληλεγγύη, ένα δόσιμο ψυχής, που δεν είναι απλώς ό,τι λέμε φιλοξενία…
Αυτό τον πολύ κλειστό κόσμο, τον μικρόκοσμο, με τα καλά και τα κακά του, τη στενεμένη αυτή ζωή του μικρού χωριού ο Σταματάκης την κάνει τέχνη, της δίνει φτερά. Με υλικό τα βιώματα και τις αναμνήσεις του, και μέσον τον γοητευτικό του λόγο με το σφριγηλό αφηγηματικό ύφος, γράφει κείμενα με ζωντανές περιγραφές, παραστατικότατες εικόνες, εύστοχες παρατηρήσεις και σχόλια, πειστικούς διαλόγους, συναρπαστικές προσωπογραφίες γηγενών και ξένων.
Μα το πιο ενδιαφέρον, νομίζω, είναι ο τρόπος που εφευρίσκει να μιλήσει για τα πολιτικά και κοινωνικά θέματα. Με υπόγεια ανατρεπτική σάτιρα και πολιτικές αιχμές, “χρεώνει” έξυπνα στους αδαείς και απολίτικους συγχωριανούς του την γελοιοποίηση υπηρεσιών και συμβόλων της δικτατορίας, μια συμπάθεια για το κίνημα των χίπυς, μια κριτική για την Ευρώπη… Σκιαγραφεί, πράγματι, το ύφος και το ήθος του ορεινού χωριού του, με ακρίβεια και άνεση, απλότητα και ευγένεια, αστείρευτο πηγαίο χιούμορ, γλαφυρά υπονοούμενα και λογοπαίγνια. Μα πίσω απ’ αυτή τη θαυμαστή προσωπική γλώσσα αντηχεί ανόθευτος ο λόγος του γενέθλιου τόπου, η γνήσια κρητική λαλιά με τα ιδιαίτερα ηχοχρώματα της ορεινής κεντρικής Κρήτης, με χώμα και άρωμα αστερουσιανό. Μια παλίμψηστη κρητική γλώσσα, που μέσα της αναγνωρίζονται απόηχοι όλου του γλωσσικού παρελθόντος.
Σήμερα, διαπιστώνεται πως έσβησαν ή σβήνουν πια οι διάλεκτοι ή τα ιδιώματα κι ας θεωρούνται η γνήσια φωνή του κάθε τόπου. Κι ας υποστηρίζονται σθεναρά από την επιστημονική γλωσσολογία τα γλωσσικά δικαιώματα, ο σεβασμός δηλ. στις τοπικές μορφές ομιλίας.
Ας γράφεται τουλάχιστον, ας μείνει ως γραπτή πηγή, υποστηρίζουν κάποιοι, θεωρώντας το περισσότερο ως χρέος. Ομορφο και συγκινητικό, μα δεν φτάνει. Απαιτείται προσοχή, σεβασμός και περίσκεψη· χωρίς ψευδοδιαλεκτισμούς και βεβιασμένη στιχουργία, μακριά από φολκλορικές επιπολαιότητες και τοπικιστικές διχαστικές αντιλήψεις.
Ευτυχώς, φωτεινές περιπτώσεις σαν αυτή του χαρισματικού Γ.Σ., μας επιτρέπουν να είμαστε αισιόδοξοι πως παράγονται ακόμα γνήσιοι λογοτεχνικοί θησαυροί στην κρητική διάλεκτο, διασώζοντας το γλωσσικό θησαυρό που μας εμπιστεύτηκαν οι αιώνες, και όλο τον ιδιαίτερο πολιτισμό της εντοπιότητας. Ενα εξαιρετικό δείγμα αυτού του πολιτισμού παρουσιάζουν η Μαρινέλλα Βλαχάκη και ο Λεωνίδας Μαριδάκης, με την ωραία τους παράσταση.
Τη σοβαρή αυτή προσπάθεια στηρίζει, με συνέπεια στον σπουδαίο του ρόλο, το ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. Κρήτης και ο Διευθυντής του Μιχάλης Αεράκης.
Κι είναι αυτό μια μικρή όμορφη πράξη πολιτισμικής αντίστασης…
haniotika-nea.gr
