Κρητών λεξιλόγιο
Α Β Γ Δ Ε Ζ Η Θ Ι Κ Λ Μ Ν Ξ Ο Π Ρ Σ Τ Υ Φ Χ Ψ Ω
Η Κρητική διάλεκτος είχε όλα τα προσόντα για να εξελιχθεί σε Κοινή Νεοελληνική (λεξιλογικό πλούτο, συνθετική και παραγωγική ικανότητα, εκφραστικότητα), όπως αποδεικνύεται από το γεγονός ότι, για δύο περίπου αιώνες, τα λογοτεχνικά της έργα ήταν σχεδόν τα μοναδικά πανελλήνια λαϊκά αναγνώσματα. Η ιστορική ωστόσο συγκυρία δεν στάθηκε ευνοϊκή. Ετσι παρέμεινε διάλεκτος, αλλά πάντως η μακροβιότερη στον ελλαδικό χώρο και η σημαντικότερη λόγω της αρχαϊζουσας συντηρητικής μορφής της, για όσους μελετούν την ιστορία της γλώσσας μας. Εξω από τα όρια της Κρήτης, η διάλεκτος μιλιέται ακόμη στο χωριό Χαμιδιέ της Συρίας, καθώς και από τους μουσουλμάνους κρητικούς που εγκαταστάθηκαν το 1923 στα παράλια κυρίως της Μικράς Ασίας. Ιδιαίτερα εντυπωσιακή είναι η ευφωνία της διαλέκτου, που οφείλεται αφενός στον νότιο φωνηεντισμό (τα φωνήντα μένουν απαθή) και αφετέρου στην αποφυγή δυσπρόφερτων συμφωνικών συμπλεγμάτων (αθός = ανθός, άθρωπος = άνθρωπος). Ανεπιτυχείς είναι οι προσπάθειες μη κρητικών να μιμηθούν τον μουσικότατο επιτονισμό της διαλέκτου.
Ο λεξιλογικός πλούτος είναι μεγάλος. Πολλές κρητικές λέξεις δεν απαντούν στην Κοινή Νεοελληνική ή απαντούν σε άλλες σημασίες: κουζουλός (παλαβός), ζάλο (βήμα), πράμα (τίποτε), πυρόβολος (αναπτήρας). Πάμπολλοι είναι και οι αρχαϊσμοί: αμπώθω (αρχ. απωθώ), ρέγομαι (αρχ. ορέγομαι), χοχλιός (αρχ. κοχλίας), καθώς και τα βυζαντινά κατάλοιπα: σπολλάτη (εις πολλά έτη). Υπάρχουν φυσικά και δάνεια κυρίως από τα ιταλικά (φιλιότσος, στιβάνι) και τα τουρκικά (ντελικανής, μπεγίρι = άλογο)
Μαντινάδες :
Που παντρευτεί πολλά μική και γεροντάκι παίρνει
"φωθιά" του λέει, "καίγομαι", κι αυτός νερό τση φέρνει.
Αλλο χορό δε ρέγομαι μόνο το πεντοζάλη,
που πάει τρία ζάλα ομπρός και δύο γιαγέρνει πάλι.
Επιασε η νύφη το χορό και κάμετέ τση τόπο
κι αντιλαμψίδες έριξε στη μέση των αθρώπω.
Σελλάτο βούι αγόραζε και γάιδαρο καμπούρη
γυναίκα λιανοκάμωτη και χοίρο μακρομούρη.
Ολοι με λένε κουζουλό μα 'γω καλά κατέχω,
όντε πινώ τρώγω ψωμί κι όντε νυστάζω θέτω
Ωσάν το σφακολούλουδο στη γυροποταμίδα
ετσά τονε η μούρη τση, οψές οπού την είδα.
Ο λεξιλογικός πλούτος είναι μεγάλος. Πολλές κρητικές λέξεις δεν απαντούν στην Κοινή Νεοελληνική ή απαντούν σε άλλες σημασίες: κουζουλός (παλαβός), ζάλο (βήμα), πράμα (τίποτε), πυρόβολος (αναπτήρας). Πάμπολλοι είναι και οι αρχαϊσμοί: αμπώθω (αρχ. απωθώ), ρέγομαι (αρχ. ορέγομαι), χοχλιός (αρχ. κοχλίας), καθώς και τα βυζαντινά κατάλοιπα: σπολλάτη (εις πολλά έτη). Υπάρχουν φυσικά και δάνεια κυρίως από τα ιταλικά (φιλιότσος, στιβάνι) και τα τουρκικά (ντελικανής, μπεγίρι = άλογο)
Μαντινάδες :
Που παντρευτεί πολλά μική και γεροντάκι παίρνει
"φωθιά" του λέει, "καίγομαι", κι αυτός νερό τση φέρνει.
Αλλο χορό δε ρέγομαι μόνο το πεντοζάλη,
που πάει τρία ζάλα ομπρός και δύο γιαγέρνει πάλι.
Επιασε η νύφη το χορό και κάμετέ τση τόπο
κι αντιλαμψίδες έριξε στη μέση των αθρώπω.
Σελλάτο βούι αγόραζε και γάιδαρο καμπούρη
γυναίκα λιανοκάμωτη και χοίρο μακρομούρη.
Ολοι με λένε κουζουλό μα 'γω καλά κατέχω,
όντε πινώ τρώγω ψωμί κι όντε νυστάζω θέτω
Ωσάν το σφακολούλουδο στη γυροποταμίδα
ετσά τονε η μούρη τση, οψές οπού την είδα.
