ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΩΝ ΚΟΡΥΦΑΙΩΝ: “Θέλομεν την ένωσιν, έντιμε κύριε…”

Οταν ο 22χρονος σπουδαστής Ε. Βενιζέλος συνάντησε τον Αγγλο πολιτικό Τσαμπερλάιν, που υποστήριζε την αυτονομία της Κρήτης

Του Αλέκου Ανδρικάκη andrikakis@patris.gr

Η απάντηση του 22χρονου σπουδαστή Ελευθερίου Βενιζέλου στον Άγγλο πολιτικό Τσαμπερλάιν τον Νοέμβριο του 1886, όταν εκείνος υποστήριξε ότι οι Κρήτες θέλουν αυτονομία.

Το ρεπορτάζ της «Νέας Εβδομάδος» του Στ. Αλεξίου, που κατέγραψε το γεγονός
Πνεύμα ανήσυχο από τα νεανικά του ακόμη χρόνια ο Ελευθέριος Βενιζέλος, υποστήριξε με πάθος το όραμα της ελεύθερης από τους Τούρκους Κρήτης που θα ενωνόταν με την Ελλάδα.
Μια από τις πρώτες πολιτικές πράξεις του προς αυτή την κατεύθυνση αποτέλεσε μια συνομιλία με έναν εκ των κορυφαίων πολιτικών της Αγγλίας, τον Ιωσήφ Τσαμπερλάιν ηγέτη του κόμματος των Ενωτικών Φιλελευθέρων, σε μια εποχή που και πάλι το καθεστώς της Πύλης σκλήραινε τη στάση του και οι Κρήτες ετοιμάζονταν για μια ακόμη επανάσταση.
Ήταν φθινόπωρο του 1886 όταν οι ευρωπαϊκές εφημερίδες ανέγραφαν για μια ακόμη φορά πληροφορίες ότι η Αγγλία έχει σχέδιο κατάληψης της Κρήτης. Κατά καιρούς τέτοια σενάρια γράφονταν και μερικοί Κρήτες επιθυμούσαν μια τέτοια εξέλιξη προκειμένου να απαλλαγούν από την οθωμανική κατοχή. Από την επανάσταση του 1821 υπήρξαν μάλιστα περιπτώσεις που οι ίδιοι είχαν ζητήσει από την κυβέρνηση της Αγγλίας να καταλάβει το νησί τους, όπως είχε συμβεί κατά τη διάρκεια της Αιγυπτιοκρατίας, τη δεκαετία του 1830.
Ο Τσαμπερλάιν, στο πλαίσιο μια περιοδείας του στην Ανατολή, πέρασε στις αρχές Νοεμβρίου του 1886 από την Αθήνα και μίλησε σε Έλληνες δημοσιογράφους. Σύμφωνα με τα όσα έγραψαν τότε οι εφημερίδες, ο Άγγλος πολιτικός είχε την πληροφορία από Έλληνα της Κωνσταντινούπολης ότι οι Κρήτες επιθυμούν μεν την απελευθέρωσή τους από τους Τούρκους, αλλά δεν επιθυμούν την ένωση, στοχεύοντας να δημιουργήσουν αυτόνομο κράτος. Στις δηλώσεις αυτές αντέδρασαν οι σπουδαστές της Κρήτης που φοιτούσαν στο Εθνικό Πανεπιστήμιο. Αρχικά δημοσίευσαν μια ανακοίνωση στις εφημερίδες της Αθήνας διαψεύδοντας αυτές τις πληροφορίες και στη συνέχεια ζήτησαν να συναντηθεί μια επιτροπή τους με τον Τσαμπερλάιν. Την επιτροπή αποτελούσαν σπουδαστές οι οποίοι εκπροσωπούσαν όλα τα τμήματα της Κρήτης: ο 22χρονος Ελευθέριος Βενιζέλος, τελειόφοιτος της νομικής σχολής από τα Χανιά, ο Γ. Ανδρεδάκης από το Ρέθυμνο, ο Μ. Μαρής από το Ηράκλειο και ο Εμμ. Λιλιμπάκης από το Λασίθι και ο Ιωάννης Καψάλης. Την επιτροπή των σπουδαστών συνόδευσε ο δικηγόρος Αθηνών Ποταμιάνος, ο οποίος αρχικά εξέθεσε τις απόψεις της.
Οι εφημερίδες των επόμενων ημερών κατέγραφαν μια πολύ ενδιαφέρουσα συνομιλία μεταξύ του Άγγλου πολιτικού και των νεαρών σπουδαστών και κυρίως του Ε. Βενιζέλου, ο οποίος πήρε το λόγο μετά τις θέσεις τις οποίες κατέθεσε ο Ποταμιάνος. «Θέλομεν την ένωσιν, έντιμε κύριε», ήταν η ξεκάθαρη δήλωση του 22χρονου τότε Βενιζέλου, ο οποίος φαίνεται ότι δεν ικανοποιήθηκε από τα όσα δήλωσε ο δικηγόρος.
Αυτή τη συζήτηση, την οποία δημοσιοποίησαν σχεδόν όλες οι εφημερίδες της εποχής, παρουσιάζουμε στη συνέχεια. Ο Τσαμπερλάιν ρώτησε τους 4 σπουδαστές για το λόγο της επίσκεψής τους, για να απαντήσει ο Βενιζέλος:
“- O σκοπός της επισκέψεώς μας. Έντιμε Κύριε, είναι να εκφράσωμεν την λύπην μας επί τη ανυποστάτω πληροφορία ήτις εδόθη υμίν καθʼ ην οι Κρήτες ζητούσι μεν να αποσπασθώσι της Τουρκίας, αποστέργουν όμως την μετά της Ελλάδος ενώσίν των. Διαβεβαιούμεν υμάς. Έντιμε Κύριε, ότι ο μόνος και αναλλοίωτος πόθος των Κρητών είναι η ένωσις αυτών μετά της Ελλάδος. Εις τον πόθον τούτον η Κρήτη ουχί άπαξ μέχρι τούδε εθυσίασε τα πάντα, αι αιματηραί δε και συνεχείς αυτής επαναστάσεις πρόκεινται αψευδές τούτου μαρτύριον. Απορούμεν μάλιστα πώς ευρίσκονται άνθρωποι τολμώντες να παραχαράττωσιν εκάστοτε ούτω ασεβώς τα αισθήματα ενός λαού, όστις άλλην περιουσίαν δεν περιέσωσεν εκ της μακράς τυραννίας του ειμή τους εθνικούς του πόθους, αποτελούντας τον επιούσιον άρτον διʼ ου γλυκαίνει τας πικράς ημέρας της δουλείας του. Ταύτα λέγοντες Υμίν. Έντιμε Κύριε, φρονούμεν ότι διερμηνεύομεν το φρόνημα του Κρητικού λαού.
Τσαμπερλάιν: Επιθυμώ να μάθω τις είναι ο λόγος διʼ ον επιζητείτε ούτω διακαώς την μετά της Ελλάδος Ένωσίν σας: Ορμάσθε εκ του πατριωτικού αισθήματος ή εκ των καταπιέσεων της τουρκικής διοικήσεως;
Βενιζέλος: Την ένωσιν την θέλομεν. Έντιμε Κύριε, και δια τους δύο λόγους. Πρωτίστως ένεκα του εθνικού αισθήματος, όπερ αναγκάζει τον άνθρωπον να αγωνίζεται διαρκώς προς απόκτησιν της πολιτικής αυτού ελευθερίας, διʼ ης και μόνης είναι δυνατόν να πραγματοποιηση τον προορισμόν του εν τη σταδιοδρομία του πολιτισμού. Αλλʼ ανεξαρτήτως του υψηλότερου τούτου λόγου, αυτό τούτο το πραγματικόν συμφέρον μας ωθεί προς τούτο. Η κατάστασις ημών, Έντιμε Κύριε, ουδαμώς είναι ροδινή, ως φαντάζονται αυτήν πολλοί των εν Ευρώπη. Αι καταπιέσεις της τουρκικής κυβερνήσεως δεν έπαυσαν αλλʼ ασκούνται ήδη συστηματικώς και υπό το πρόσχημα της νομιμότητος. Αλλʼ επαναλαμβάνομεν ότι ο λόγος ούτος λαμβάνεται παρʼ ημών υπʼ όψει ως εν παρόδω. Και αν ακόμη έλειπεν ουδέποτε ημείς ηθέλομεν παύσει ζητούντες την ένωσίν μας διʼ ης θέλομεν αποκατασταθή εις εθνικήν αρτιότητα.
Τσαμπερλάιν: Θα έχετε, πιστεύω, την καλωσύνην να μοι δώσητε πληροφορίας τινάς σχετικάς προς τα πράγματα της Κρήτης. Ποίον είναι το πολίτευμά σας, από πότε ισχύει και πώς λειτουργεί;
Βενιζέλος: Το κρατούν εν Κρήτη πολίτευμα, απεκτήθη δια της τριετούς επαναστάσεως του 1866, αλλʼ ουδέποτε εφηρμόσθη ειλικρινώς, δυνάμεθα μάλιστα να είπωμεν ότι μέχρι του 1878 δεν εφηρμόσθη παντελώς. Η επανάστασις του έτους τούτου άλλο δεν κατώρθωσε κυρίως παρά να επιτύχη την εφαρμογήν του. Είνα αληθές, ότι δια του πολιτεύματος του 1878, της λεγομένης συμβάσεως της Χαλέπας, επεξετάθη ουσιωδώς η δικαιοδοσία της Κρητικής βουλής, αποδοθείσης αυτής πλήρους νομοθετικής εξουσίας, εις τρόπον ώστε το πολίτευμα ημών είναι κατά τύπους συνταγματικόν.
Τσαμπερλάιν: Tίνα λοιπόν τα κατʼ αυτού παράπονά σας;
Βενιζέλος: Τα παράπονα ημών είναι διττά. Πρώτον μεν προέρχονται εκ των ατελειών αυτού τούτου του πολιτεύματος δεύτερον δε εκ της υπό της τουρκικής κυβερνήσεως παραβιάσεως αυτού. Ούτως , εν παραδείγματι, ο Σουλτάνος κυροί κατά την σύμβασιν τους υπό της Συνελεύσεως ψηφιζομένους νόμους έχων το δικαίωμα της αρνησικυρίας (βέτο). Αλλά του δικαιώματος τούτου ποιείται κατάχρησιν. Πολλοστη μόριον μόνον των νόμων τυγχάνει της κυρώσεως αυτού, οι δε πλείστοι απορρίπτονται αναιτιολογήτως. Αλλά και επί των κυρουμένων αντιποιείται ο Σουλτάντος ετι μάλλον αυθαίρετον δικαίωμα, τουτέστι του τροποποιείν τους υπό της βουλής ψηφιζομένους νόμους, και ούτω κυρών αυτούς υποκαθιστά την ιδίαν του θέλησιν εις την της Συνελεύσεως και εφαρμόζονται εν τη νήσω νόμοι μη ψηφισθέντες υπό των αντιπροσώπων αυτής.
Τσαμπερλάιν: Δύνασθε να μοι φέρητε συγκεκριμένα τινά παραδείγματα των αυθαιρεσιών της τουρκικής διοικήσεως;
Bενιζέλος: Άπειρα. Εν πρώτοις σπουδαίον είναι το ζήτημα της ανεξιθρησκείας, ην έχει καθιερώσει αυτός ούτος ο χάρτης του Οθωμανικού Κράτους, το Χατι-Χουμαγιούν, ήδη προ της αποκτήσεως των κρητικών προνομίων κατά το 1856. Αλλά και η σχετική αύτη διάταξις του Χατι-Χουμαγιούν ουδέποτε έτυχε εφαρμογής. Διο ημείως το δικαίωμα της ανεξιθρησκείας στηρίζομεν επί των ιδίων προνομίων, του οργανικού τουτέστιν νόμου του 1866 και της συμβάσεως της Χαλέπας του 1878, διʼ ης είναι ρητώς ανεγνωρισμένον τούτο. Αλλά τι συμβαίνει εν τη πράξει; Αν μεν τύχη, όπερ σπάνιον, να ασπαθσή τον ισλαμισμόν χριστιανός τις, τότε οι νόμοι έχουν κύρος και ο εξισλαμισθείς χριστιανός διατηρεί πλήρη τα πολιτικά και αστικά δίκαιά του ενώπιον του νόμου. Αν δε, όπερ και το συνηθέστερον, Οθωμανός τις ασπασθή τον χριστιανισμόν, χάνει πλην των άλλων, όλα τα οικογενειακά και κληρονομικά δίκαιά του, δια να μη μνημονεύσωμεν τας διοικητικάς καταδιώξεις εις ας εκτίθεται και τας κακοποιήσεις εκ μέρους του φανατικού τούρκικου όχλου, αίτινες τέλος τον αναγκάζουν να εκπατρισθή. Δεύτερον κατά τους κείμενους νόμους η προσωπική ελευθερία είναι εντελώς ανεγνωρισμένη και ουδείς συλλαμβάνεται άνευ ητιολογημένου εντάλματος. Άλλα χθες ακόμη συνελήφθησαν περί τους είκοσι Χριστιανοί κατερχόμενοι εξ Αθηνών και εκρατήθησαν εις τας φυλακας δυνάμει διοικητικής διαταγής επί είκοσι περίπου ημέρας. Το αυτό δε συμβαίνει οσάκις λάβει χώραν φόνος Οθωμανού τινός.
Ανεξετάστως κρατούνται επί δεκάδας ημερών άνθρωποι εν ταις φυλακαις προς τον σκοπόν απλής εκφοβίσεως, ενώ ότα συμβή φόνος Χριστιανού τίνος ολίγον συγκινείται η διοικητική εξουσία. Τρίτον. Κατά το άρθρο 11 της συμβάσεως της Χαλέπας αναγνωρίζεται η ελευθερία του τύπου εν Κρήτη, αλλʼ αντί αυτής επικρέμαται σπάθη Δαμοκλέους επί της κεφαλής των άτυχων δημοσιογράφων, οίτινες οσάκις γράψωσιν ολίγον δριμύτερον κατά των αυθαιρεσιών της Πύλης, είναι ευχαριστημένοι, αν απαλλαγώσι του κινδύνου δια πολύμηνου τινός φυλακίσεως. Ούτω προς τίνος χρόνουδ κατεδιώχθη ο συντάκτης εφημερίδος τινός εν Χανίοις εκδιδομένης και εζητήθη τη επεμβάσει της διοικήσεως δια του Εισαγγελέως να εφαρμοσθή κατʼ αυτού άρθρον τι του ποινικού νόμου καταγιγνώσκον θανατικήν ποινήν. Μόλις δε απηλλάγη του κινδύνου τούτου υποστάς πολύμηνον φυλάκισιν”.
Εις το σημείον αυτό παρενέβη ο συνοδός του Τσαμπερλάιν ο Κόλλιγκς που ρώτησε τον Βενιζέλο ποιος διορίζει τους δικαστάς.
Βενιζέλος: Τους δικαστάς διορίζει ο λαός διʼ έμμεσου ψηφοφορίας, άλλη διοίκησις επεφυλάξατο εαυτή το δικαίωμα του διορίζειν τους προέδρους των δικαστηρίων, τους Εισαγγελείς, Ανακριτάς, Ειρηνοδίκας και Γραμματείς. Προς δε το Ακυρωτικόν εδρεύει εν Κωνσταντινουπόλει και εις την κατάρτισιν αυτού ο τόπος ουδαμώς μετέχει. Εννοείται τώρα ότι υπό τοιούτους όρους η φαινομενική αυτή δικαστικη ανεξαρτησία είναι απλή φενάκη.
Ο Κόλλιγκς ξαναρώτησε τον Βενιζέλον ποιος ψηφίζει τους φόρους, πόσοι εξ αυτών περιέρχονται από εγχώριο ταμείον και πόσοι στο τουρκικό και τέλος πως διατίθενται.
Βενιζέλος: Τους φόρους ψηφίζει η βουλή του τόπου. Κατά την σύμβασιν της Χαλέπας εις το εγχώριον ταμείον περιέρχονται πάντες οι φόροι, πλην των του καπνού, άλατος και των τελωνειακών δασμών. Αλλʼ εκτός του ότι τον φόρον του χαρτοσήμου ανερχόμενον εις 207 χιλ. φρ. ετησίως και ανήκοντα δυνάμει του νόμου εις τον τόπον, οικειοποιείται η τουρκική κυβέρνησις, συμβαίνουσι και άλλα πολλά άτοπα. Ούτω, κατά την αυτήν σύμβασιν, εν περιπτώσει μεν περισσεύματος εκ του εγχωρίου προϋπολογισμού η Πύλη λαμβάνει το ήμισυ αυτού, εν περιπτώσει δε ελλείμματος υποχρεούται να παρέχη το ήμισυ των τελωνιακών εισπράξεων προς κάλυψιν αυτού.
Αλλά τον ετήσιον προϋπολογισμόν η τουρκική κυβέρνησις προσαρμόζει εις την κλίνην του Προκρούστου περικόπτουσα πάσας τας δαπάνας τας αφορώσας εις έργα κοινής ωφελείας, ει κατασκευήν λιμένων και δρόμων και εις ανάπτυξιν της παιδείας. Και η περικοπή αυτή γίνεται ίνα, εάν μεν υπάρχει περίσσευμα αυξηθή διʼ αυτού το μερίδιον του λέοντος, εάν δε υπάρχει έλλειμμα, περιορισθή όσον ένεστι τούτο, όπως μη παραχωρηθή πολύ μέρος των τελωνείων. Αδιάφορον αν κατʼ έτος πνίγονται εν τοις αγεφυρώτοις της νήσου ποταμοίς πολλαί δεκάδες ανθρώπων. Αλλά και ετέρα ουδέν ήττον κατάχρησις λαμβάνει χώραν. Από τίνος τα οικονομικά του τόπου περιήλθον εις κρίσιμον σημείον. Ούτω κατά το παρελθόν έτος το έλλειμμα ανήρχετο εις 45% επί του προϋπολογισμού. Προς κάλυψιν του ελλείμματος, ως είρηται, υποχρεούται η Πύλη να παρέχη μέχρι του ημίσεος των εισπράξεων των τελωνείων. Όπως παρέχη λοιπόν όσον ένεστι ολιγώτερα πλαστογραφεί τους αριθμούς των τελωνειακών εισπράξεων, τας οποίας από επταετίας ήδη αναβιβάζει εις το στρογγύλον και πάγιον ποσόν των 600 χιλιάδων φράγκων, ως αν μη ήτο δυνατόν να υπάρξη διαφορά τις ολίγων φράγκων από έτους εις έτος ενώ η εμπορική κίνησις δεν είναι στάσιμος. Η τοιαύτη πλαστογράφησις μένει όλως ανεξέλεγκτος, διότι εν τη διοικήσει των τελωνείων ο τόπος ουδαμώς μετέχει. Εκ της τοιαύτης όμως των πραγμάτων καταστάσεως τα οικονομικά του τόπου περιήλθον, ως είρηται, εις χείριστον σημείον.
Η διόρθωσις εκ μέρους του τόπου προτάθη διττή. Τουττέσιν ή να καταργηθή η διπλή γραφειοκρατία, ήτις κρατεί κατά του νόμου, καθʼ ον πλησίον έκαστου σχεδόν Χριστιανού υπαλλήλου διορίζεται και Οθωμανός επιτηρητικός υπάλληλος, ή να παραχωρηθώσι τω τόπω ετησίως τα 2/3 των τελωνειακών εισπράξεων. Η Πύλη όμως ουδετέραν των διορθώσεων τούτων ενέκρινε. Δεν εδέχθη μάλιστα και την ετέραν λογικωτάτην πρότασιν, του να παραχώρηση μεν τα τελωνεία εις την νήσον, να λαμβάνη δε ως αποζημίωσιν ετησίως τα όσα νυν λέγει ότι εισπράτει, ήτοι 600 χιλ. φράγκων. Αλλά και η απόκρουσις της προτάσεως ταύτης αποδεικνύει πασιφανέστατα την κακήν πίστιν της Πύλης εν τω οικονομικώ ζητήματι. Η κακή όμως κατάστασις των οικονομικών επιδρά ολεθρίως επί της ευημερίας του τόπου και αφίνοντες κατά μέρος την έλλειψιν δημοσίων έργων παρατηρούμεν ότι η καθυστέρησις των μισθών επήνεγκε παραλυσίαν εν τη δημοσία υπηρεσία, η δε ασφάλεια είναι όλως ακροσφαλής. Το απροχώρητον εις ο εφθάσαμεν εκ της τοιαύτης καταστάσεως ηνάγκασε την βουλήν του τόπου να θέση ως όρον των εργασιών της την προηγουμένην λύσιν του οικονομικού ζητήματος και άλλων τινών σχετικών αιτημάτων δια της παραχωρήσεως των οποίων δύναται ίσως να μετριασθή το αφόρητον της παρούσης καταστάσεως. Και επειδή η Πύλη μένει άκαμπτος, η βουλή του τόπου δεν ειργάσθη σχεδόν από τετραετίας και η διοικητική μηχανή λειτουργεί όλως εκρύθμως ελλείψει μάλιστα προϋπολογισμού και διοικητικού συμβουλίου”.
Στη συνέχεια ο Τσαμπερλάιν ρώτησε τον Βενιζέλο αν “είναι αληθές εκείνο, όπερ έμαθον, ότι τουτέστιν η βουλή της Κρήτης εψήφισεν εσχάτως την μετά της Ελλάδος Ένωσιν”.
Βενιζέλος: Η πληροφορία σας, Έντιμε Κύριε, είναι ακριβέστατη. Και εφέτον πάλιν, μόλις προ πέντε μηνών, εψήφισεν αυτήν ομοθύμως. Τσαμπερλάιν: Απορώ πως δεν περιέρχεται η πράξις αυτη εις γνώσιν των ευρωπαϊκών Ανακτοβουλίων;
Bενιζέλος: Η απάντησις, Έντιμε Κύριε, είνει εύκολος. Δυστυχώς από ικανού ήδη χρόνου οι εν Χανίοις αντιπρόσωποι των Μεγάλων Δυνάμεων αρνούνται να δεχθώσι παν έγγραφον της βουλής ή των λοιπών αντιπροσωπευτικών του τόπου σωματείων. Αλλά δεν λείπομεν να δημοσιεύσωμεν δια του τύπου τα έγγραφα ταύτα.
Τσαμπερλάιν: Τούτο δεν δύναμαι να εννοήσω, πως δια την ζωηρότητα ενός δημοσιογράφου η τουρκική Κυβέρνησις εξοργίζεται και ζητεί επί πίνακι την κεφαλήν αυτού, την δε σοβαρωτάτην ταύτην πράξιν της βουλής αφίνει ατιμώρητον;
Bενιζέλος: Η Πύλη δεν θέλει να εξερεθίση τον λαόν μετερχομένη βίαια μέτρα καθʼ ολοκλήρου της αντιπροσωπείας του τόπου. Η τουρκική εξουσία Έντιμε Κύριε, ασκείται εν Κρήτη μόνον τη ηθική συνδρομή της Ευρώπης. Η Πύλη γνωρίζει πόσον ανίσχυρος είναι να επιβάλη την θέλησίν της εν Κρήτη αν δεν καθίσταται θρασεία και πιεστική, τούτο προέρχεται εκ της γνώσεως ην έχει ότι οι Κρήτες ουδέν σήμερον δύνανται να πράξωσιν εναντίον της θελήσως της Ευρώπης. Προς απόδειξιν της αδυναμίας της Τουρκίας όπως επιβληθή εις την Κρήτην, παρατηρούμεν ότι οι εν ειρήνη μεν δισχίλιοι Τούρκοι στρατιώται ευρίσκονται εις τα φρούρια της νήσου, μόλις δε κατά την εφετεινήν γενικήν επιστράτευσιν της κατόρθωσε να συγκεντρώση εν τη νήσω δέκα χιλιάδας στρατού. Αλλά κατά την επανάστασιν του 1866 δεν κατώρθωσεν να υποτάξη την Κρήτην ειμή αφού συνεκέντρωσεν εν αύτη 120.000 τουρκο-αιγυπτιακού στρατού και την κατέλαβε δια τριετούς εξολθρευτικού πολέμου και τη συνδρομή ποικίλων άλλων περιστάσεων.
Εκ τούτου συνάγεται ευκόλως ότι η τουρκική εξουσία είναι εν Κρήτη όλως ασθενής. Αν δε δεν γίνεται σήμερον επανάστασις εκ μέρους των Κρητών, τούτο κυρίως αποδοτέον εις την πολιτικήν σκέψιν ότι η Ευρώπη θέλει πιέσει αυτούς, όπως εφέτον την Ελλάδα. Το τοιούτον όμως δεν εμποδίζει ημάς του να διατελώμεν εν χρονία πολιτική επαναστάσει ως λίαν καταλλήλως εχαρακτήρισε την πολιτικήν του τόπου μας κατάστασιν εις των υμετέρων συναδέλφων εν τω αγγλικώ Κοινοβουλίω.
Τσάμπερλαϊν: Ώστε ο διακαής ημών πόθος είναι να ενωθήτε μετά της Ελλάδος υποβαλλόμενοι εις όλους τους ελληνικούς νόμους και τα φορολογικά βάρη;
Βενιζέλος: Μάλιστα, μάλιστα. Σας παρακαλούμεν δε. Έντιμε Κύριε, την διαβεβαίωσιν ταύτην να θεωρήσητε προερχομένην εκ του βάθους της ψυχής μας. Άλλωστε δε τούτο μόνον παρατηρούμεν, ότι ουδέποτε συμφεροντολιγικοί υπολογισμοί θέλουσιν επιδράσει επί των εθνικών ημών πόθων.
Τσαμπερλάιν: Επιδοκιμάζω πληρέστατα την υμετέραν γνώμην, ούτω δε εξεφράσθην και προς τον δόντα μοι της πληροφορίαν εκείνην περί της πατρίδος σας. Αφού λαός τόσον μικρός όσον ο Κρητικός δεν είναι δυνατόν να ευημερήση αποτελών ιδίαν πολιτείαν.
Βενιζέλος: Ευχαριστούμεν, Έντιμε Κύριε, δια την γνώμην σας ταύτην, δεν αμφιβάλλομεν δε ότι ως εκ της έξοχου πολιτικής ημών θέσεως θέλετε συντελέσει, καιρού επιστάντος, εις εκπλήρωσιν του διακαέστατου ημών πόθου. Επί τούτω δε εκφράζομεν προκαταβολικώς την ευγνωμοσύνην μας ευχαριστούντες συνάμα δια την φιλόφρονα δεξίωσιν, ης ετύχομεν παρʼ υμίν και το ενδιαφέρον μεθʼ ου ηρωτήσατε ημάς δια παν το προς την Κρήτην σχετικόν.
Τσαμπερλάιν: Σας ευχαριστώ πολύ δια τας πληροφορίας, τας οποίας προθύμως μοι εδώκατε. Σας διαβεβαιώ δε ότι και εν τω παρελθόντι έτρεφον ζωηράς συμπαθείας υπέρ υμών και όλου του Ελληνισμού και εν των μέλλοντι δεν θέλω παύσει έχω τοιαύτας. Βεβαιωθήτε δε ότι εύχομαι μεθʼ υμών υπέρ της ευημερίας της Κρήτης”.
Την επόμενη ημέρα ο Τσαμπερλάιν συναντήθηκε με τον Κρητικό διοικητή της Εθνικής Τράπεζας Μάρκο Ρενιέρη, ο οποίος μίλησε υπέρ της απελευθέρωσης της Κρήτης. Η απάντηση του Άγγλου πολιτικού ήταν η εξής:
“Όταν έχετε νέους άνδρας, ως εκείνους, οίτινες με επεσκέφθησαν χθες, δεν πρέπει να φοβήσθε ότι δεν θα ελευθερωθή η πατρίς σας από τους Τούρκους”.
patris.gr